“¿La poesía? Un caracol nocturno en un rectángulo de agua”[1]. Así decía el poeta cubano José Lezama Lima y quizás no haya un modo más bello de definirla. Pero ¿qué quiso decir? ¿Acaso debemos quedarnos paladeando la deliciosa metáfora o es legítimo desentrañar su mensaje codificado?
Un caracol trae a la mente una espiral, y la espiral suele simbolizar el misterio, significado que se acentúa con el adjetivo nocturno. Se trata, pues, del enigma que envuelve a la existencia humana. Por su parte “un rectángulo de agua” bien pudiera ser un espejo, el sitio donde se refleja el misterio, donde el enigma se convierte en imagen. De manera que bajo la corteza de la metáfora lezamiana late un significado profundo: la poesía es la imagen del enigma.
Curiosamente ENIGMA e IMAGEN son anagramas, es decir, palabras formadas por las mismas letras permutadas. Sólo que para que una se convierta en la otra hacen falta 720 permutaciones. Y en eso consistió la pieza que presenté en la pasada Bienal de La Habana. Tal vez era un modo de sugerir que no es tan fácil ser poeta…
Mi esposa Leonor Menes Corona fue más allá de un ejercicio conceptual y ensayó el viaje a la inversa, devolviendo la imagen al enigma. En un tríptico de técnica mixta sobre lienzo, fue de la gota de agua a la espiral, atravesando el caos. Finalmente, redondeó todo el proceso con un díptico en el que la palabra imagen era deconstruida por un enjambre de enigmas y en el que el vocablo enigma quedaba proyectado como sombra de la imagen.
Ya que Lezama entendía la imagen como posibilidad y que la XIII Bienal de La Habana se concentró en la construcción de lo posible, fue éste el modo que encontramos de juntar pasado y presente en función de un futuro.
[1] “Playas del árbol”, en Tratados en La Habana, Editorial Letras Cubanas, 2009, p. 116
PERMUTACIONES
Por Noel Alejandro Nápoles González
aenigm eanigm enaigm eniagm enigam enigma
amgine magine mgaine mgiane mginae mginea
agmine gamine gmaine gmiane gminae gminea
agimne gaimne giamne gimane gimnae gimnea
aginme gainme gianme giname ginmae ginmea
aginem gainem gianem ginaem gineam ginema
amigne maigne miagne migane mignae mignea
aimgne iamgne imagne imgane imgnae imgnea
aigmne iagmne igamne igmane igmnae igmnea
aignme iagnme iganme igname ignmae ignmea
aignem iagnem iganem ignaem igneam ignema
aminge mainge miange minage mingae mingea
aimnge iamnge imange imnage imngae imngea
ainmge ianmge inamge inmage inmgae inmgea
aingme iangme inagme ingame ingmae ingmea
aingem iangem inagem ingaem ingeam ingema
amineg maineg mianeg minaeg mineag minega
aimneg iamneg imaneg imnaeg imneag imnega
ainmeg ianmeg inameg inmaeg inmeag inmega
ainemg ianemg inaemg ineamg inemag inemga
ainegm ianegm inaegm ineagm inegam inegma
amgnie magnie mganie mgnaie mgniae mgniea
agmnie gamnie gmanie gmnaie gmniae gmniea
agnmie ganmie gnamie gnmaie gnmiae gnmiea
agnime ganime gnaime gniame gnimae gnimea
agniem ganiem gnaiem gniaem gnieam gniema
amngie mangie mnagie mngaie mngiae mngiea
anmgie namgie nmagie nmgaie nmgiae nmgiea
angmie nagmie ngamie ngmaie ngmiae ngmiea
angime nagime ngaime ngiame ngimae ngimea
angiem nagiem ngaiem ngiaem ngieam ngiema
amnige manige mnaige mniage mnigae mnigea
anmige namige nmaige nmiage nmigae nmigea
animge naimge niamge nimage nimgae nimgea
anigme naigme niagme nigame nigmae nigmea
anigem naigem niagem nigaem nigeam nigema
amnieg manieg mnaieg mniaeg mnieag mniega
anmieg namieg nmaieg nmiaeg nmieag nmiega
animeg naimeg niameg nimaeg nimeag nimega
aniemg naiemg niaemg nieamg niemag niemga
aniegm naiegm niaegm nieagm niegam niegma
amgnei magnei mganei mgnaei mgneai mgneia
agmnei gamnei gmanei gmnaei gmneai gmneia
agnmei ganmei gnamei gnmaei gnmeai gnmeia
agnemi ganemi gnaemi gneami gnemai gnemia
agneim ganeim gnaeim gneaim gneiam gneima
amngei mangei mnagei mngaei mngeai mngeia
anmgei namgei nmagei nmgaei nmgeai nmgeia
angmei nagmei ngamei ngmaei ngmeai ngmeia
angemi nagemi ngaemi ngeami ngemai ngemia
angeim nageim ngaeim ngeaim ngeiam ngeima
amnegi manegi mnaegi mneagi mnegai mnegia
anmegi namegi nmaegi nmeagi nmegai nmegia
anemgi naemgi neamgi nemagi nemgai nemgia
anegmi naegmi neagmi negami negmai negmia
anegim naegim neagim negaim negiam negima
amneig maneig mnaeig mneaig mneiag mneiga
anmeig nameig nmaeig nmeaig nmeiag nmeiga
anemig naemig neamig nemaig nemiag nemiga
aneimg naeimg neaimg neiamg neimag neimga
aneigm naeigm neaigm neiagm neigam neigma
aenimg eanimg enaimg eniamg enimag enimga
aenmig eanmig enamig enmaig enmiag enmiga
aemnig eamnig emanig emnaig emniag emniga
amenig maenig meanig menaig meniag meniga
aengim eangim enagim engaim engiam engima
aengmi eangmi enagmi engami engmai engmia
aenmgi eanmgi enamgi enmagi enmgai enmgia
aemngi eamngi emangi emnagi emngai emngia
amengi maengi meangi menagi mengai mengia
aegnim eagnim eganim egnaim egniam egnima
aegnmi eagnmi eganmi egnami egnmai egnmia
aegmni eagmni egamni egmani egmnai egmnia
aemgni eamgni emagni emgani emgnai emgnia
amegni maegni meagni megani megnai megnia
agenim gaenim geanim genaim geniam genima
agenmi gaenmi geanmi genami genmai genmia
agemni gaemni geamni gemani gemnai gemnia
agmeni gameni gmaeni gmeani gmenai gmenia
amgeni mageni mgaeni mgeani mgenai mgenia
aeingm eaingm eiangm einagm eingam eingma
aeinmg eainmg eianmg einamg einmag einmga
aeimng eaimng eiamng eimang eimnag eimnga
aeming eaming emaing emiang eminag eminga
ameing maeing meaing meiang meinag meinga
aeignm eaignm eiagnm eiganm eignam eignma
aeigmn eaigmn eiagmn eigamn eigman eigmna
aeimgn eaimgn eiamgn eimagn eimgan eimgna
aemign eamign emaign emiagn emigan emigna
ameign maeign meaign meiagn meigan meigna
aeginm eaginm egainm egianm eginam eginma
aegimn eagimn egaimn egiamn egiman egimna
aegmin eagmin egamin egmain egmian egmina
aemgin eamgin emagin emgain emgian emgina
amegin maegin meagin megain megian megina
ageinm gaeinm geainm geianm geinam geinma
ageimn gaeimn geaimn geiamn geiman geimna
agemin gaemin geamin gemain gemian gemina
agmein gamein gmaein gmeain gmeian gmeina
amgein magein mgaein mgeain mgeian mgeina
aiengm iaengm ieangm ienagm iengam iengma
aiengm iaengm ieangm ienagm iengam iengma
aiemng iaemng ieamng iemang iemnag iemnga
aimeng iameng imaeng imeang imenag imenga
amieng maieng miaeng mieang mienag mienga
aiegnm iaegnm ieagnm ieganm iegnam iegnma
aiegmn iaegmn ieagmn iegamn iegman iegmna
aiemgn iaemgn ieamgn iemagn iemgan iemgna
aimegn iamegn imaegn imeagn imegan imegna
amiegn maiegn miaegn mieagn miegan miegna
aigenm iagenm igaenm igeanm igenam igenma
aigemn iagemn igaemn igeamn igeman igemna
aigmen iagmen igamen igmaen igmean igmena
amgien magien mgaien mgiaen mgiean mgiena
agmien gamien gmaien gmiaen gmiean gmiena
agimen gaimen giamen gimaen gimean gimena
agiemn gaiemn giaemn gieamn gieman giemna
agienm gaienm giaenm gieanm gienam gienma
amigen maigen miagen migaen migean migena
aimgen iamgen imagen imgaen imgean imgena
La poesía es la imagen del enigma.